Van een cursus assertiviteit tot wereldwijde impact

In 1974 promoveert Jan Schouten met het proefschrift ‘Vrijheid in het werken’. Hierin staat hij onder meer stil bij de gevolgen van het gebrek aan vrijheid en autonomie voor het welzijn van de productiewerker. Het welzijn van een werknemer, zo bepleit hij, is minstens zo belangrijk als de productie. Autonomie speelt hierbij een grote rol. Want hoe minder autonomie een werknemer heeft, hoe strakker het keurslijf en hoe groter de machteloosheid en frustratie die ontstaat. Om deze negatieve spiraal te doorbreken moeten werknemers assertiever worden, zo concludeert Schouten. En in de jaren die volgen, zal hij die conclusie tot ver buiten de academische wereld uitdragen.

Ondernemer in de psychologie

Daarmee is Schouten met recht een pionier te noemen. Want al is er in de academische wereld steeds meer aandacht voor het welzijn van werknemers, in het bedrijfsleven is dit nog allesbehalve het geval. Leidinggeven gebeurt vooral directief en maar weinig medewerkers spreken zich uit als iets hen niet bevalt. De assertiviteitstraining die Schouten ontwikkelt en waarvoor hij in 1979 een tv-reeks op de AVRO krijgt, mondt uiteindelijk in 1980 uit in de oprichting van zijn eigen bedrijf.

Samen met geestverwant en studievriend Boris Nelissen richt hij Schouten & Nelissen Recovery te Zaltbommel op. “Recovery wil zeggen: herstel en opbouw; bevorderen dat er iets boven komt bij mensen dat nieuw is, of reeds lang vergeten. De mens achter de functionaris krijgt meer kleur”, zo omschrijft Frans van Gaal in zijn biografie ‘Jan Schouten – Ondernemer in psychologie’ (2020) het vertrekpunt van het nieuwe bedrijf. De term ‘Recovery’ zou uiteindelijk sneuvelen met de groei van het trainingsaanbod. Maar al vertrekt Boris Nelissen in 1984 weer bij het bedrijf, Schouten ziet – trouw aan de oorsprong – geen reden om de naam nog verder te wijzigen.

Het aanbod van de opleider groeit gestaag. Waar er mensen zijn die wat assertiviteit kunnen gebruiken, zijn er ook mensen bij wie het een tandje minder mag. Mensen, niet zelden leidinggevenden, die door een te veel aan assertiviteit anderen belemmeren. Zo is de tweede training geboren, Sociale vaardigheden, oftewel: ‘Goed waarnemen, juist interpreteren, effectief communiceren’, zoals het toen werd genoemd. Het is de cursus waarmee de eerste grote klant wordt binnengehaald: de ANWB betaalt 150.000 gulden om alle medewerkers een sociale vaardigheidstraining te geven.

Werksituaties naspelen

In de hierboven genoemde biografie van Frans van Gaal staat een mooie passage over het vroege aanbod van Schouten & Nelissen. “In sociëteit De Verdraagzaamheid (…) vinden in die tijd veel productpresentaties plaats, vooral bedoeld voor verwijzers, mensen die ervoor zorgen dat een organisatie voor Schouten & Nelissen kiest. Tijdens zo’n bijeenkomst is er altijd wel iemand die vraagt: ‘Wat is dan toch het verschil tussen de Assertiviteitstraining en de training Sociale vaardigheden?’ Jan Schouten, altijd weer aanwezig, antwoordt zonder nadenken: ‘Kijk, naar de Assertiviteitstraining verwijs je diegene die bang is voor jou en naar de training Sociale vaardigheden verwijs je de persoon waar jij bang voor bent!’”

Ton Epping, in het begin van de jaren ’80 een van de eerste cursisten van Schouten & Nelissen, herinnert zich de assertiviteitscursus nog goed. Hij had op dat moment een eigen boekbinderij en moest op enig moment samen met Jan Schouten een werksituatie naspelen. “Er was bij de boekbinderij een bedrijfsleider, een vrij forse man, en die was nogal van het ouwehoeren. Dan bleef hij weer eens in mijn kantoor hangen, terwijl ik het eigenlijk hartstikke druk had. Volgens Jan moest ik dan gewoon zeggen dat ik het druk had en verder moest, en dat gingen we dus oefenen. Jan, natuurlijk ook een beer van een kerel, speelde daarbij de bedrijfsleider en uiteindelijk moest ik hem echt fysiek de deur uitzetten. Zoiets blijft je wel bij, maar is ook heel belangrijk. Dat je echt ‘nee’ leert zeggen”, zo vertelt Epping.

Internationale groei

Jan Schouten heeft grote ambities met zijn bedrijf. Die komen deels voort uit ideologie, en deels uit bewijsdrang. Hij gelooft er heilig in dat assertiviteit de wereld echt een beetje mooier kan maken. Als je ‘nee’ durft te zeggen zonder de ander te schaden, zit je lekkerder in je vel. Niet alleen op je werk, maar ook thuis. En dat mag de hele wereld weten. Er is in de jaren na de oprichting veel vraag naar de diensten van het opleidingsinstituut. Bedrijven ontdekken in de jaren ’80 massaal het mensgerichte trainen van hun werknemers. Het Nederlandse bedrijfsleven geeft jaarlijks zo’n vier miljard gulden uit aan het opleiden van personeelsleden. Bijna een op de zes werknemers volgt een cursus of training. Jan Schouten heeft dus een groeimarkt te pakken, zo zal ook in de decennia die volgen blijken. Zeker in de jaren ’90, die zich na de val van de Berlijnse Muur kenmerken door een grote mate van internationalisering. Ook bij het opleidingsinstituut uit Zaltbommel is dit het geval.

Begin jaren ’90 zet Jan Schouten hiertoe de strategie uiteen: binnen afzienbare tijd moet er een netwerk van trainingsbureaus in Europa zijn. “Als Groningen kan, waarom België dan niet? Dat ligt immers dichterbij Zaltbommel dan Groningen”, zo redeneert de oprichter. Het netwerk over de grenzen groeit, en er blijkt bij bedrijven veel vraag te zijn aan trainingen op het gebied van verkopen en leiderschap. In het eerste decennium de 21^ste eeuw volgt ook de stap naar het Verre Oosten, als Schouten in 2007 een Chinese tak opricht. Hier worden met name interne bedrijfstrainingen voor Chinese vestigingen van Nederlandse en Europese klanten. In China loopt men op het gebied van assertiviteit nog wel en paar decennia achter. In dit nog onontgonnen gebied valt er voor Jan Schouten dus veel winst te boeken. In de jaren die volgen zal het opleidingsinstituut de dienstverlening over de gehele pan-Aziatische regio uitrollen. Inmiddels is het bedrijf in meer dan 60 landen actief.

Focus op leiderschap

Waar Jan Schouten ooit begon met de focus op het assertiever maken van medewerkers, staat het trainingsaanbod in de loop der jaren steeds vaker in het teken van leiderschap. Omdat daar vraag naar is bij de bedrijven die Schouten & Nelissen inschakelen, maar ook omdat de verandering die nodig is om het welzijn van medewerkers te verbeteren eerder aan de top van een bedrijf plaats moet vinden, dan op de werkvloer. Toch is de stap van assertiviteit naar leiderschap uiteindelijk niet zo’n hele grote. In de filosofie van Jan Schouten draait assertiviteit eigenlijk om persoonlijk leiderschap. Door duidelijk aan te geven wat je wel en niet wil, neem je immers zelf de regie in handen. Dat was in de jaren ’70 en ’80 belangrijk, en nu nog steeds. Neem de afgelopen anderhalf jaar waarin de coronamaatregelen organisaties dwongen om massaal thuis te gaan werken. Daar voelt de ene werknemer zich fijner bij dan de ander, en het is zaak om daarbij voor goed jezelf op te komen.

Van een leidinggevende wordt tegenwoordig ook veel meer gevraagd dan directief de lijnen uitzetten. Situationeel leiderschap is sterk in opkomst en nu hybride werken het nieuwe normaal lijkt te worden, moeten leidinggevenden ook op afstand het beste uit hun team kunnen halen. Niet alleen dienen moderne leiders daarbij zelf het goede voorbeeld te geven, ze moeten hun werknemers ook de ruimte en autonomie bieden om zichzelf optimaal te ontplooien. Zodat zij uiteindelijk ‘vrijheid in het werken’ mogen ervaren. Precies zoals Jan Schouten 40 jaar eerder al propageerde.

Ben jij als leider klaar voor de toekomst?

Met de Masterclassreeks Leiderschap in een nieuwe wereld (ook virtueel) doe je de nieuwste inzichten op en leer je je medewerkers ook op afstand inspireren.

BEKIJK DE MASTERCLASSREEKS